Hər bir fundamental elmin praktik əhəmiyyəti olduğu kimi tibbi genetikanın da kliniki tətbiqi olmalıdır. Tibbi-genetika irsi xəstəliklərin diaqnostikası, gen və ekzonların skrininqi, proqnozu və profilaktikasını əhatə edən elm sahəsidir. İnsanın 6000-dən çox irsi xəstəlikləri məlumdur, gen xəstəliklərinin isə 4000-dən artıq variantı müəyyən edilmişdir. Molekulyar biologiyanın inkişafı genetik xəstəliklərin düzgün diaqnozu və müalicəsi üçün də ümid doğurdu. Belə ki, son illər tibbi genetikanın aktuallığı, genlərin sekvensi kimi metodların tətbiq olunması bir çox irsi xəstəliklərin molekulyar və biokimyəvi etiologiyasını başa düşməyə və onların müalicəsində əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyişə səbəb olmuşdur.
Tədqiqatlar, statistik araşdırmalar göstərir ki, irsi xəstəliklər şərq ölkələrində digər ölkələrdən daha çox təsadüf olunur. Bu, qədim adət-ənənə hesab olunan qohum nigahları, çoxuşaqlılıq, dəyişməz populyasiyalarla əlaqəli hesab olunur. Respublikamızda əhali sayına görə nadir irsi xəstəliklərin tezliyi, klinik göstərişləri kifayət qədərdir. Apardığımız tədqiqatlar zamanı əksər proband bu tip nigahlardan doğulan uşaqlardır. Belə ki, mental dəyərlərin daha çox təzahür etdiyi populyasiyalarda irsi xəstəliklərin yayılma tezliyi intensiv müşahidə olunur. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki,irsi xəstəliklərin ailədə təkrarlanma riski həmin xəstəliyin əhali arasında yayılma tezliyindən asılı deyil. Məsələn,hər hansı irsi autosom-ressesiv xəstəlik əhalidə 1:100000 tezliklə rast gəlindiyi halda,bu xəstəliyin aşkarlanması riski 25%-ə bərabərdir.
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun insan genetikası üzrə irsi xəstəliklərin tədqiqat sahələrindən olan Düşen (Duchenne Muscular Dystrophy-DMD) əzələ distrofiyası bu xəstəliklərdəndir Düşen sinir əzələ distrofiyası ilk dəfə 1853-cü ildə fransız alimi Duchen tərəfindən təsvir edilmişdir. Hər 3000 -3500 oğlan uşağından birində rast gəlinir, irsi xarakter daşıyır. Bu xəstəliklə doğulan uşaqlar normal boy və çəkidə olur, lakin 4-5 yaşında xəstəliyin klinik sindromları özünü göstərir, əzələlərin nekrozu baş verir, çox təəssüf ki, uşaqlar erkən yaşdan ürək və ağciyər çatışmazlığından həyatlarını itirirlər.
Tədqiqatlarımız dövründə Respublikada ilk dəfə olaraq Düşen xəstələrinin bazası yaradılır və həmin xəstələrdə DNT ekstraksiyasından sonra distrofin geni sekvens olunaraq mutasiyaların yeri təyin olunmuşdur. Müasir tibbdə irsi xəstəliklərin müalicəsi üçün gendə delesiyaların təyini çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir, belə ki, hər ekzon və onun fraqmentlərinin mutasiyasına görə fərqli müalicə metodları tətbiq olunmaqdadır. Apardığımız işlər zamanı dünya praktikasında çox nadir hesab olunan, maraqlı, eyni zamanda acınacaqlı faktlarla tanış olduq, iki ailənin hər birinin 3 oğlan övladında xəstəliyin kəskin forması aşkarlandı. Distrofin genində aşkar edilmiş delesiyaların əksəriyyəti 3 və 44-cü ekzonlar arasında identifikasiya edilmişdir. Genin bu hissəsi genin “qaynar hissəsi” adlanır ki, aşkar etdiyimiz delesiyaların hamısı genin qaynar hissəsindədir.
Tibbi genetikanın məqsədlərinin əsası klinik həkimlərlə birgə çalışmaq, alınan nəticələrin etibarlılığı əldə olunarsa praktik tətbiq olunmasıdır. Sevindirici haldır ki, pasiyentlər üzərində apardığımız tədqiqat nəticələri praktikada öz əksini tapdı, belə ki, illərlə serebral iflic diaqnozu ilə müalicə alan bir çox uşaqlarda artıq fərqli müalicə təyin olunmağa, fərdi yanaşılmağa başlanıldı.
Müasir tibbi araşdırmalar eyni zamanda beynəlxalq əlaqələri, əməkdaşlıqları tələb edir, biz də öz növbəmizdə xarici ölkələrdə təlimlər keçir, nüfuzlu laboratoriyalarla əməkdaşlıq edir, nəticələrimizin etibarlılığını sübut etmiş oluruq.
Bir çox irsi xəstəliklərin inkişaf etməsinə səbəb olan mutasiyalar xromosom səviyyəsində deyil, genlərdə baş verən dəyişikliklər zamanı baş verir. DMD də bu tip irsi xəstəlikdir. İnsan genomunda distrofin geni məlum genlərdən ən böyüyü olub 2.6 milyon nukleotid cütlüyündən, 79 ekzon, 78 introndan ibarət olaraq ən azı dörd promotordan ibarətdir. Distrofin geninin əsas funksiyası eyni adlı zülal sintez etməkdir ki, həmin zülal da əzələlərdə birləşdirici toxuma rolunu oynayır.
Əzələ distrofiya xəstəlikləri, digər nevroloji xəstəliklərinin əksəriyyəti üçün oxşar klinik əlamətlər qeyd olunur. Ona görə də bu xəstəliklərin ancaq klinik-laborator müayinələr əsasında dəqiq diaqnozunun qoyulması ptaktik olaraq mümkün deyil. Kompleks - biokimyəvi, geneoloji, molekulyar metodlardan istifadə etməklə fermentin fəallığını, nəsil şəcərəsinin qurulması, gendə mutasiyanın yerinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün isə Yeni Nəsil DNT Sekvensi (Next Generation DNA Secvencing) ilə dəqiq diaqnozu qoyulur.
Qeyd etdiyimiz ailələrdə də xəstəliyin ilkin diaqnostikası məqsədilə pasiyentlərin qan zərdabında kreatinkinaza fermentinin aktivliyi biokimyəvi metodla təyin edilmişdir. DMD irsiyyət tipinin X-cinsi xromosomla ilişikli olduğunu nəzərə alaraq, xəstəliyin diaqnostikasını dəqiqləşdirmək məqsədilə ananın qan zərdabında da kreatinkinaza fermenti analiz olundu və nəticədə qadınlar üçün müəyyən edilmiş normadan çox yüksək olduğu müşahidə edilmişdir ki, bu da ananın heteroziqot daşıyıcı olduğunu göstərir. Kreatinfosfakinaza əzələlərin yığılıb açılması üçün lazım olan energetik funksiyanı həyata keçirən fermentdir. Gendə baş vermiş mutasiya zamanı məlum zülal sintezi tədricən yavaşıyır, daha sonra tamamilə dayanır. Bu zaman əzələlərdə birləşdirici toxumalar parçalanır və kreatinkinaza fermenti qana birləşir. Tədqiqatlar aparılarkən bizim üçün ən maraqlı cəhət xəstəliyin irsi xarakterli və ya yeni mutasiyaları aşkara çıxarmaqdır.
Bunun üçün geneoloji metod mütləqdir. Bu zaman probandın nəinki ailəsi, onun nəsil ağacını yaratmaqla yaxın qohumları haqqında anamnez toplanılır.
Probandların ailə üzvlərində molekulyar-genetik diaqnostika məqsədiə qan xüsusi CentoCard filtr kağızlarına hopdurulub, qurudulduqdan sonra analizlər aparılmışdır. Təəssüf ki, alınan nəticələrdə hər iki ailənin 3 oğlan övladının hamısında xəstəliyin diaqnozu qoyuldu. İstifadə olunmuş metodlar amplikonların sekvenləşdirilməsinin yeni nəsil metodlarına əsaslanmışdır. Düşen əzələ distrofiyasının molekulyar-genetik diaqnostikası MLPA (multiplex legation-dependent probe amplification) MRC-Hollandiya istehsalı olan SALSA MLPA probemix P034-B2/p035-B1 nümunələrindən istifadə edilmişdir. Metodun istifadəsilə distrofin geninin daxilində mövcud delesiya və duplikasiyaları testləşdirmək mümkün olmuşdur.
Digər əsas məqamlardan biri də, irsi xəstəliyin diaqnozu qoyulmuş ailələrin xüsusi bazası olmalı, həmin ailələr həkim və ya tədqiqatçılar tərəfindən mütəmadi maarifləndirilməli, ailə planlaması, prenatal diaqnostik müayinələr keçirilməlidir. Beynəlxalq təcrübələrdən örnək götürülərək hökumət və ya qeyri-hökumət, könüllü cəmiyyətlər yaradılmalı, sağlamlıqdan məhrum uşaqların cəmiyyətə inteqrasiyası təmin edilməlidir.